مدتهاست که نام قهوه با اتیوپی و یمن گره خورده است، اما محصول دیگری هم در این مناطق کشت می‌شود که به همان اندازه در آفریقا و خاورمیانه مشهور است و رواج دارد: «قات»، که «چت» یا «قط» هم نامیده می‌شود. قات یک گیاه سبز برگ است که از قرن سیزدهم میلادی در سراسر شمال شرقی آفریقا و شبه جزیره عربستان کشت و مصرف می‌شود. اما عوارض و خواص گیاه قات چیست؟ این ماده حاوی محرک‌های طبیعی است که باعث ایجاد احساس سرخوشی و هیجان می‌شود و در عین حال اشتهای فرد را هم از بین می‌برد. برگ‌های گیاه قات را می‌توان جوید، به صورت چای دم کرد، دود کرد یا حتی به صورت خمیر در آورد. اما چرا جمعیت زیادی در این مناطق در کار پرورش گیاه قات هستند؟ پیامدهای گسترده آن برای جامعه چیست؟ و پرورش قات چه تأثیری بر تولید قهوه در این مناطق دارد؟ اصلا عوارض و خواص گیاه قات برای اهالی یمن و اتیوپی چیست؟ برای کسب اطلاعات بیشتر، صحبت‌های دو متخصص این صنعت را در مجله قهوه ست بخوانید.
عوارض و خواص گیاه قات چیست؟
می توان قهوه و قات را در استان کافا -Kaffa – در جنوب غربی اتیوپی جستجو کرد. در آنجا، گیاهان قرن‌ها با هم و در کنار هم رشد و زندگی کرده‌اند. از لحاظ تاریخی، در ارتفاعات خاص، قهوه حتی برای محافظت از گیاهان قات در برابر شرایط نامساعد جوی کشت می‌شد، زیرا نور زیاد خورشید می‌تواند باعث سوزاندن و آسیب رساندن به برگ‌های گیاه قات شود.
«دانیل هاللا»، بنیانگذار Impact Roasters در کپنهاگ، دانمارک است. دنیل اصالتا اهل اتیوپی است و به همین ترتیب تمرکز خود را بر روی قهوه اتیوپی قرار داده است.
بد نیست بدانید قهوه و قات رابطه پیچیده و طولانی دارند. حتی قرن‌ها پیش [کشاورزان] کشت گیاه قهوه را به جای قات متوقف کردند، اما قهوه با انتقال به مناطق مختلف اتیوپی، مانند سیدامو و یرگاچف، توانست به بقای خود ادامه دهد.
قات نیز به سراسر اتیوپی و آن سوی مرزهای این کشور گسترش یافت. دانیل در این باره توضیح می‌دهد: «قات و قهوه هر دو بومی اتیوپی هستند و هر دو هم به یمن مرتبطند.» اعتقاد بر این است که در حدود قرن پانزدهم میلادی قات از اتیوپی به یمن آورده شده است. از قرن هفدهم میلادی سوابق مباحثی درباره تأثیرات قهوه و قات وجود دارد و اینکه کدام گیاه بیشترین سرخوشی و انرژی را به مصرف کننده می‌داد.
دانیل در این رابطه می گوید: «مردم هرار Harrar برای عبادت و نیایش خود از چیزهای مختلفی برای تمرکز استفاده می‌کردند. در این میان هر دو گیاه قهوه و قات به خاطر اثرات محرک آنها استفاده می‌شد.»
اثرات گیاه قات اغلب به اثر آمفتامین خفیف تشبیه می‌شود. ترکیبات شیمیایی موجود در برگ‌های آن باعث ترشح دوپامین، سروتونین و نورآدرنالین در بدن انسان می‌شود. این مسئله باعث می‌شود مصرف کنندگان قات احساس هوشیاری و توجه بیشتری داشته باشند، اما گیاه قات اشتها را نیز از بین می‌برد و احتمال بی‌خوابی را افزایش می‌دهد.
یک محصول محبوب
حدود 20 میلیون مصرف کننده قات در سراسر جهان وجود دارد. ارزش بازار قات یمن تنها 12 میلیارد دلار آمریکا تخمین زده شده است. حدود 44 نوع مختلف قات در یمن کشت می‌شود، جایی که گیاهان قات می‌توانند تا 10 متر رشد کنند. در اتیوپی، کشاورزان زیادی قات می‌کارند. ارزش هر هکتار از کشت قات از هر محصول دیگری در این کشور بیشتر است، از جمله قهوه، بزرگترین صادرات کشور از نظر حجم.
هلئانا جورجالیس، رئیس شرکت بازرگانیMoplaco ، صادر کننده قهوه سبز مستقر در Dire Dawa و Addis Ababa، اتیوپی است. او در این باره می‌گوید: «در 20 سال گذشته این امر در بین مردم رواج یافته و گسترش یافته است. از آنجا که بسیار سودآور است، به طور قابل توجهی به مناطق رشد قهوه آسیب رسانده است.»
دانیل در ادامه می‌گوید: «منطقه هرار بزرگترین صادر کننده و تولید کننده قات در جهان است. محصولات اغلب به بازارهای عمده در شرق اتیوپی فرستاده می‌شوند.» در یمن و سومالی، کشورهایی که گیاه قات مصرف بالایی دارد، تخمین زده می‌شود که حدود 90٪ مردان بالغ قات می‌جوند. در مقایسه با مردان، فقط 30٪ از زنان این کشورها این گیاه را مصرف می‌کنند. زنان و مردان نیز طبق سنت‌های بومی منطقه باید جداگانه قات را بجوند. همچنین تعدادی از کلیشه‌های تبعیض‌آمیز در مورد مصرف قات وجود دارد که مهم‌ترین آنها حواس‌پرتی زنان از کارهای خانه است!!
با این حال، دانیل در این باره می‌گوید که امروزه، به دلایلی فراتر از سنت مذهبی، استفاده از قات محبوب‌تر شده است. اگر بخواهیم در مورد عوارض و خواص گیاه قات صحبت کنیم باید بگوییم حدود 20٪ از جوانان اتیوپیایی امروز از قات برای تمرکر در تحصیل و بیدار ماندن برای مدت زمان طولانی‌تری استفاده می‌کنند. اما این‌ها در طولانی مدت همه جزو عوارض مصرف گیاه قات هستند و شاید تنها خاصیتش معاشرت افراد با یکدیگر باشد.
مردم اغلب در کافه‌های قات، معروف به «مافریش» -mafrishes- که نهادهای اجتماعی هستند، با هم قرار می‌گذارند و معاشرت می‌کنند. دانیل می‌گوید: «[وقتی] جوانان معاشرت می‌كنند، به عنوان راهی برای دور هم جمع شدن قات می‌جوند.»
شرایط قانونی مصرف قات در سراسر جهان
شرایط قانونی مصرف قات در سراسر جهان متفاوت است. دانیل می‌گوید: «مصرف قات در مناطق شرقی اتیوپی، کنیا، سومالی، جیبوتی، یمن و سایر کشورهای عربی و تا حدی نیز در اسرائیل قانونی است. اما در بیشتر کشورها- به ویژه اروپا [و ایالات متحده]- مصرف قات غیرقانونی است».
به عنوان مثال، در انگلستان، این ماده مخدر در سال 2014 به عنوان داروی کلاس C شناخته شده است (به این معنی که همراه داشتن قات می‌تواند مجازات دو سال زندان داشته باشد). در اوایل دهه 1990 همراه داشتن گیاه قات به همین ترتیب در ایالات متحده جرم شناخته شد.
حتی اگر قات در برخی از کشورهای آفریقایی و خاورمیانه قانونی باشد، اما مصرف آن همچنان در این مناطق بحث برانگیز است. دانیل می‌گوید: «قات حتی اگر در اتیوپی قانونی باشد، اما مصرف آن مورد تشویق هم قرار نمی‌گیرد. دولت در این کشور مکان‌های استعمال قات و قلیان را تعطیل کرده است.»
بسیاری از مردم معتقدند که دلیل این امر افزایش سطح اعتیاد در کنار مسائل بهداشتی مرتبط با استفاده طولانی مدت از ماده محرک است. هلیانا در این باره می‌گوید: «[جمعیت] مردان جوان در اتیوپی بسیار زیاد است. برای مردان بین 17 تا 35 سال که تحصیلات کمی دارند، مواد مخدر و تفریح راه‌های ساده‌ای برای حل همه مشکلات آنها و مقابله با بیکاری و بی آینده بودن است.»
علاوه بر این، حدود 20٪ از مصرف کنندگان قات در اتیوپی هنگام مصرف قات عوارض جانبی منفی را تجربه می‌کنند که می‌تواند شامل فشار خون بالا و تپش قلب باشد. استفاده مداوم می‌تواند باعث علائم فیزیولوژیکی شود و همچنین می‌تواند شرایط پزشکی قبلی را تشدید کند. در کشور یمن، کشت قات از 30 درصد کل آب کشور استفاده می‌کند. حدود 60٪ از اراضی کشاورزی کشور به کشت قات اختصاص یافته است.
دانیل در این باره می‌گوید: « رسیدن درخت قات به حد رشد لازم، هفت یا هشت سال طول می‌کشد. آنها ریشه‌های عمیق و طولانی دارند که مقدار زیادی آب زیرزمینی جذب می‌کنند.» بیشتر آب یمن از سفره‌های زیرزمینی تامین می‌شود که هنگام بارندگی به آرامی پر می‌شوند. با این حال، سطح بالای زیر کشت قات در این کشور و میزان بالای استفاده از آب به ویژه با توجه به اینکه یمن در حال حاضر با کمبود بحرانی آب روبرو است بسیار نگران کننده است.
نیمی از جمعیت این کشور به آب تمیز دسترسی ندارند و برخی برآوردها حاکی از آن است که بزرگترین شهر یمن، یعنی صنعا ممکن است از سال 2030 با کمبود شدید آب روبرو شوند.
کشت قات در مقابل کشت قهوه
با وجود اثرات منفی مختلف مرتبط با رشد و استفاده از قات، حجم کل قات رشد یافته سالانه 246 درصد در اتیوپی افزایش یافته است. مقدار زمین مورد استفاده برای کشت قات بین سالهای 2001 و 2015 160٪ افزایش یافته است، در حالی که مقدار زمین مورد استفاده برای کشت قهوه در مقایسه با آن فقط 133٪ افزایش یافته است.
هلیانا در این باره توضیح می‌دهد: «بیشتر کشاورزان به خاطر مسائل مالی از قهوه در حال رشد به قات روی می‌آورند. قیمت هر کیلوگرم قات 25 دلار آمریکا است ولی قیمت قهوه اتیوپی به مراتب پایین‌تر است.
قات محصول بیشتری برای کشاورز تولید می‌کند. برای یک کیلوگرم قات ممکن است به 10 درخت احتیاج داشته باشید و حتی اگر یک گیاه قهوه 6 تا 12 کیلوگرم دانه قهوه تولید کند، گیاهان قات به مراقبت کمتری نیاز دارند.
10 سال طول می کشد تا درخت قات کاملاً بالغ شود، اما سه تا چهار سال قبل از این سن می‌توان برداشت از درخت قات را انجام داد. مراقبت از آنها به میزان قابل توجهی کمتر از درختان قهوه است. آنها فقط نیاز به هرس علف‌های هرز هر سال دارند و در فصول با بارندگی شدید رشد خوبی دارند.
علاوه بر این گیاهان قات می‌توانند تا پنج بار در سال برداشت شوند، برخلاف قهوه که یک بار در سال فصل برداشت دارد. دانیل همچنین ضافه می‌کند: «هنگامی که برداشت قات به پایان رسید، برداشت قهوه شروع می‌شود، بنابراین کشاورز هنوز تعدادی درخت قهوه را نگه می دارد تا پولش را به طور کامل وصول کند.»
درآمد حاصل از فقط نیمی از هکتار سطح زیر کشت قات می‌تواند شش برابر بیشتر از متوسط درآمد سرانه اتیوپی و سه برابر مبلغی باشد که یک پرورش دهنده قهوه برای همان منطقه دریافت می‌کند. به همین ترتیب، ایجاد تنوع از قهوه به قات می‌تواند از کشاورزان برای کسب درآمد بیشتر و تضمین درآمد پایدارتر در طول سال برای خانواده‌های‌شان پشتیبانی کند.
با این حال، هلنا توضیح می‌دهد که گیاهان قهوه و قات اغلب برای دستیابی به منابع رقابت می‌کنند و قهوه اغلب بازی را می‌بازد. «قهوه و قات می‌توانند در کنار هم رشد کنند، اما گیاهان قات اغلب آب را از زمین جذب می‌کنند و با این کار گیاهان قهوه خشک و گرسنه نگه می‌دارند.»
دانیل در ادامه می‌گوید که ممکن است راه‌حل‌های سازگار با محیط زیست دیگری وجود داشته باشد که بتواند جریان درآمد و ثبات بیشتری را برای تولید کنندگان قهوه فراهم کند.
او می‌گوید: «قهوه فقط در یک فصل رشد می‌کند. با این حال، اگر بتوانیم از برگ قهوه، که همیشه سبز است، به عنوان چای استفاده کنیم، کشاورزان می‌توانند درآمد اضافی کسب کنند.
«در اتیوپی، چای برگ قهوه به اندازه قات محبوب نیست [اما] در مناطق جنوب غربی و غربی کشور استفاده می‌شود.» چای برگ قهوه کافئین مشابه چای سبز دارد و برای سلامتی مفید است.
دانیل می‌گوید: «در قسمت های شرقی اتیوپی، 70 درصد مزارع در حال حاضر توسط قات اشغال شده‌اند. با این حال، سالها پیش، بیشتر مزارع زیر کشت قهوه بود. شاید چای برگ قهوه بتواند یک گزینه جایگزین باشد.
در نهایت، اگر بخواهیم دور کشت قات را به دلایل ناشی از بهداشت عمومی و کمبود منابع خط بکشیم، تولیدکنندگان قهوه در اتیوپی و یمن به امنیت درآمد بیشتری نیاز دارند.
در شرایط اقتصادی کنونی، کشاورزان به احتمال زیاد قات را به جای قهوه انتخاب می‌کنند، زیرا درآمد آنها هم بیشتر خواهد بود و هم پایدارتر زیرا گیاه قات می‌تواند به طور مکرر در طول سال برداشت شود.
با این وجود، فارغ از عوارض و خواص گیاه قات و علیرغم این واقعیت که قات با قیمت بسیار بالاتری از قهوه به فروش می‌رسد، تأثیرات مخرب آن بر دسترسی به آب و سلامتی افرادی که از آن استفاده می‌کنند بسیار جدی است و نمی توان آن را نادیده گرفت.